Erfgoedbeheer & Erfgoedbehoud

In de jaren vijftig van de vorige eeuw was erfgoedbeheer en erfgoedbehoud nog niet gebruikelijk zoals tegenwoordig. Het erfgoed werd toen beheerd door oudheidkundige kringen en kamers, musea en archeologische verenigingen. Ieder bestuur beheerde zijn collectie op zijn manier. Daarom was er toen dus ook nog geen sprake van onderlinge samenwerking.

Erfgoedbeheer en erfgoedbehoud is belangrijk. Want erfgoed zegt iets over de geschiedenis en de cultuur van een land, instelling of vereniging. Erfgoed is tevens de gezamenlijke noemer van steden en hun bewoners door de eeuwen heen.

Deze bladzijde geeft een overzicht van de huidige instellingen die erfgoed beheren en behouden, namelijk Erfgoed Gelderland en Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland.

Toenmalig erfgoedbeheer en beleid

In Apeldoorn richtte amateur-archeoloog en -historicus Jaap Moerman (1885-1965) zijn Historisch Museum Moerman op de Loolaan in. Zijn aanpak is een voorbeeld van hoe museumeigenaren toen over erfgoedbeheer en erfgoedbehoud dachten.

Erfgoedbeheer: Gelders Oudheidkundig Contact

Aan het eind van de jaren vijftig groeide landelijk het aantal musea en historische verenigingen. Er ontstonden samenwerkingsverbanden. In de provincie Gelderland gebeurde dat in 1957. Zo’n twintig jaar later, in 1979, richtten deze instellingen samen het Gelders Oudheidkundig Contact (GOC) op. Het GOC was in Zutphen gevestigd.

Het GOC adviseerde de musea, archieven en oudheidskamers met het in kaart brengen van hun collecties. En ook met het beschrijven ervan. Het liefst op eenzelfde manier. Ze kregen van het GOC ook hulp bij het toegankelijk maken van hun collecties voor een breder publiek. Het GOC introduceerde daarbij technologische hulpmiddelen zoals automatisering, digitale technieken en internet. Omdat dit voor het meeste personeel nieuw was, konden ze bij het GOC cursussen volgen.

Erfgoedbeheer: Coöperatie Gelders Erfgoed

Later sloten zich nog meer Gelderse erfgoedorganisaties bij het GOC aan.

In 2009 ging het GOC op in het samenwerkingsverband van het Gelders Erfgoed met het Gelders Archief. In 2010 werd de Coöperatie Erfgoed Gelderland UA opgericht.

“Samen verleden toekomst geven”

Erfgoed biedt inspiratie en troost, maakt verbanden met anderen en de omgeving invoelbaar, reikt alternatieven aan en geeft inzicht en houvast in een snel veranderende wereld.

Stichting Erfgoed Gelderland ondersteunt in opdracht van de provincie Gelderland de erfgoedsector bij het duurzaam beheren van Gelderse collecties en het vertellen van verhalen over erfgoed onder het motto “Samen verleden toekomst geven”. Evenals het COG vroeger deed, biedt Erfgoed Gelderland zijn aangesloten leden scholing en hulp voor hun erfgoed.

De Stichting Erfgoed Gelderland en het Gelders Archief zijn in Arnhem gevestigd op Westervoortsedijk 67, 6927 AT Arnhem.

Meer informatie over Erfgoed Gelderland met zijn diverse activiteiten leest u op de website van Erfgoed Gelderland.

Enkele activiteiten van Erfgoed Gelderland

In augustus 2022 waren de resultaten van het tweeënhalf jaar durend onderzoek naar het slavernijverleden in de provincie Gelderland gepresenteerd met de publicatie van Sporen van slavernijverleden in Gelderland. Projectleider is medewerkster van Erfgoed Gelderland Else Gootjes.

In de zomer 2023 introduceerde Erfgoed Gelderland het digitale platform Verhaal van Gelderland. Zeven thema’s en zeven tijdvakken vertellen hier het Verhaal van Gelderland. De website maakt daarmee de onderlinge verbinding tussen een aantal erfgoedorganisaties zichtbaar.

In vrijwel elk verhaal is een link naar een museum, een podcastlevering en een keuze uit de voorwerpen van Collectie Gelderland. Dit project is mede gebaseerd op het vierdelige gelijknamige boek Verhaal van Gelderland van eindredacteur en projectleider Dolly Verhoeven, hoogleraar Gelderse Geschiedenis.

Erfgoedbeleid: verschillende soorten erfgoed

E r bestaan verschillende soorten erfgoed, namelijk werelderfgoed, cultuurerfgoed, industrieel erfgoed, mobiel en varend erfgoed, erfgoed van de oorlog, veteranen erfgoed etc.

Materieel en immaterieel erfgoed

Bij erfgoedbeheer wordt het erfgoed verdeeld in materieel en immaterieel erfgoed.

Materieel erfgoed is dynamisch. Het past zich aan en verandert met de tijd mee. Materieel erfgoed kent twee soorten erfgoed: roerend of verplaatsbaar erfgoed, en onroerend of niet-verplaatsbaar erfgoed.

Roerend erfgoed zijn bijvoorbeeld schilderijen, sculpturen, collecties, boeken, bibliotheken, archieven, etc.

Onroerend erfgoed zijn onder andere monumenten, bouwwerken, landschappen, archeologie, natuurerfgoed, etc.

Immaterieel erfgoed is onderdeel van een bevolkingsgroep. Het zit verankerd in de samenleving en laat de onderlinge verbondenheid, identiteit en continuïteit van die samenleving zien.
De term immaterieel erfgoed is in 2003 door UNESCO geïntroduceerd voor begrippen die eigenlijk bekend zijn. Denk hierbij aan: tradities, feesten, rituelen, gebruiken, processies, dansen, ambachten. Immaterieel erfgoed is levend, dynamisch erfgoed, want het verandert met de tijd.
Het beoefenen van immaterieel erfgoed vindt plaats in de beschikbare vrije tijd, en die is meestal beperkt.

Voorbeelden materieel en immaterieel erfgoed

De kookboeken van mevrouw J.M.J. Catenius-van der Meijden zijn een voorbeeld van materieel erfgoed van de Indische & Molukse gemeenschap.

Sommige eigenaren waren zuinig op hun kookboek. Hoewel ze die vaak gebruikten. Waarschijnlijk met de bedoeling hun erfgoed te bewaren voor andere kookliefhebbers.

Bijvoorbeeld mevrouw Janssens die het dunne kaft met papier en plakband verstevigde.

Indisch koken, zoals vroeger in het restaurant Garoeda in Den Haag, is een voorbeeld van immaterieel erfgoed.

Erfgoedbeheer & Erfgoedbehoud: UNESCO

Op 16 november 1945 richtten de United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation UNESCO op. Met de bedoeling bij te dragen aan de vredesopbouw, armoedebestrijding, duurzame ontwikkeling en interculturele dialoog door middel van onderwijs, wetenschap, cultuur en communicatie.

Twee jaar later, in 1947, werd de Nederlandse Commissie van UNESCO opgericht.

UNESCO is onder andere bekend om haar Werelderfgoedconventie (1972) en met instelling van haar Werelderfgoedcomité (1976). Het Koninkrijk der Nederlanden ondertekende in 1992 het Werelderfgoedverdrag en heeft nu 13 werelderfgoed locaties.

Het internationale Verdrag ter bescherming van het immaterieel cultureel erfgoed van UNESCO dat op 17 oktober 2003 in Parijs werd getekend, heeft een tweedelige doelstelling. Ten eerste bescherming en bewustmaking van immaterieel cultureel erfgoed. En ten tweede het instellen van een internationaal platform voor onderlinge samenwerking.

Op 15 mei 2012 ondertekende het Koninkrijk der Nederlanden het UNESCO Verdrag inzake bescherming van immaterieel cultureel erfgoed. Het bedrag trad op 15 augustus in werking.

Erfgoedbeheer Kenniscentrum: van volkscultuur naar immaterieel erfgoed

In 1984 richtte het Beraad voor het Nederlands Volksleven en het Volkskundig Genootschap het Informatiecentrum Volkscultuur op. Dit centrum had als belangrijkste taak het beantwoorden van vragen over volkscultuur.

Na een aantal jaren later verschoof in 1991 de aard van de werkzaamheden. Als gevolg daarvan veranderde ook de naam in Nederlands Centrum voor Volkscultuur.

Twintig jaar later, in 2011, werd de naam uitgebreid tot Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed. In deze de naamswijziging kwam de taak om het UNESCO Verdrag ter bescherming van het immaterieel cultureel erfgoed uit te voeren, beter tot uiting.

In 2012 veranderde de naam in de huidige naamgeving Kenniscentrum voor Immaterieel Erfgoed Nederland.

Het Kenniscentrum ging in 2014, 2015 bestuurlijk samen met het Nederlands Openluchtmuseum. Het ressorteert onder het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem. Het is op het terrein van dit museum gevestigd.

Erfgoedbeheer & Erfgoedbehoud: Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIEN)

Sinds 2012 zorgt Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIEN) voor de uitvoering van dit UNESCO-Verdrag met de inventarisatie van immaterieel erfgoed in Nederland, op Aruba, Bonaire, Curaçao en Sint Maarten.

De missie van KIEN is het vergroten van kennis, bewustwording en het zichtbaarheid maken van immaterieel erfgoed.

KIEN vindt dat immaterieel erfgoed van onschatbare waarde is voor onze samenleving. Het vormt onze identiteit, stimuleert creativiteit, versterkt sociale cohesie en schakelt het verleden met het heden en de toekomst. Daarom, zo meent KIEN, is het belangrijk om de kennis over immaterieel erfgoed te vergroten, zodat het kan worden doorgegeven aan toekomstige generaties.

Jaarlijkse Immaterieel Erfgoeddag

Op 20 april 2024 organiseerde KIEN in het Openluchtmuseum de jaarlijkse Immaterieel Erfgoeddag voor alle beoefenaars van immaterieel erfgoed voor uitwisseling van ervaringen en netwerkingsmogelijkheden.

In het ochtendprogramma was aandacht voor de implementatie van het UNESCO Verdrag uit 2003. De aanwezigen konden actief reflecteren op de werkzaamheden van KIEN.

In het begin van de middag was er een keuze uit Papierknippen in de Ambachtenwerkplaats en Rondleiding door het museumpark.

Later in de middag konden de aanwezigen bij een van de drie sessies aanschuiven. Namelijk: Bundel de denkkracht; Denk mee met de Inventarisreflectie; Geef je verhaal een toekomst.

Immaterieel erfgoed borgen

Onder invloed van maatschappelijke en culturele dynamiek is er ruimte voor verandering, voortgang en ontwikkeling van immaterieel erfgoed.

Borgen is een op de toekomstgerichte manier van werken aan immaterieel erfgoed. Het Kenniscentrum geeft de voorkeur aan de term ‘borgen’, of eventueel ‘waarborgen’, maar vermijdt het woord ‘beschermen’ zo veel mogelijk.

In navolging van UNESCO hanteert KIEN daarbij de volgende categorieën van immaterieel erfgoed, namelijk Kring, Domeinen en Clusters.

Kring bestaat uit de volgende drie onderdelen, namelijk Netwerk; Inventaris; Register.

Domeinen is onderverdeeld in de volgende vijf onderdelen namelijk: Festiviteiten, rituelen en sociale praktijken; Spreken, zingen en vertellen; Uitvoerende kunsten; Traditioneel vakmanschap/ambachten en Kennis; Gebruiken rondom natuur en universum.

Tot Clusters horen Kortebaandraverijen en Corsocultuur.

Borging Indisch & Moluks immaterieel en cultureel erfgoed

Wat betekent deze categorieënindeling voor het Indisch, Moluks, Javaans-Surinaams en Chinees-Indisch immaterieel erfgoed?

Netwerk: Moluks immaterieel erfgoed

Het Netwerk Immaterieel Erfgoed laat de variëteit aan cultuuruitingen zien, die erfgoedgemeenschappen, groepen of individuen zelf erkennen als immaterieel erfgoed. Dit immaterieel erfgoed is door henzelf in het Netwerk aangemeld.

Het slurpen van de papeda maakt deel uit van Kring en Netwerk.

Inventaris: Indisch, Javaans-Surinaams en Chinees-Indisch immaterieel erfgoed

De Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland bevat immaterieel erfgoed waarvan de erfgoedgemeenschap, groep of individu een borgingsplan heeft geschreven om het erfgoed toekomst te geven. Dat plan is getoetst door een onafhankelijke Toetsingscommissie. De erfgoedzorg wordt elke drie jaar geëvalueerd.

Erkende Inventarissen Immaterieel Erfgoed Nederland is volgende Indisch erfgoed:

Tot Domein Festiviteiten, rituelen en sociale praktijken hoort het Indisch erfgoed:

Pencak Silat en Silat daarentegen hoort tot volgende drie Domeinen:

Festiviteiten, rituelen en sociale praktijden
Uitvoerende kunsten
Kennis en gebruiken rondom natuur en universum

Immaterieel Indisch erfgoed: Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie

Op een eerder tijdstip was de borging van Indische rijsttafel door Samenwerking Erfgoed Indische Rijsttafel (SER) van Jan van Aken en Humphrey de la Croix in de Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland bijgeschreven voor de periode 2018-2021.

Maar voor een beter vervolg hebben Humphrey de la Croix (Samenwerking Erfgoed Indische Rijsttafel) en Adrienne Zuiderweg (Stichting Indisch Erfgoed en Zuiderweg Erfgoed) een nieuw borgingsplan met de nieuwe titel Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie geschreven.

Dit borgingsplan is op 12 november 2022 als de 200ste borging in de Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland bijgeschreven, en zal over drie jaar worden geëvalueerd.

Op 19 augustus 2023 organiseerden Humphrey de la Croix en Adrienne Zuiderweg op uitnodiging van het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland en het Nederlands Openluchtmuseum op het Indisch achtererf het programma ‘Aan tafel’.

Meer hierover lees je in Webdagboek de blog Aan tafel.

Immaterieel Moluks erfgoed: Het slurpen van de papeda

Elias Rinsampessy (Stichting Muhabbat) heeft de borgingstekst voor het netwerk Het slurpen van de papeda geschreven. Zijn Moluks immaterieel erfgoed is op 4 maart 2023 ook in de Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland bijgeschreven voor de komende drie jaar.

In Papeda project 1 is aandacht voor het Moluks materieel, immaterieel en cultureel erfgoed.

Erfgoedbeleid: Verdrag van Faro

De allerlaatste ontwikkeling op het gebied van cultureel erfgoed is de bekrachtiging van het Verdrag van Faro door de Raad van Europa in 2005.

Bij dit verdrag gaat het om de sociale waarde van erfgoed als middel voor de realisatie van maatschappelijke doelen. Het stelt de mens en zijn relatie met erfgoed centraal.

Ondertekening Nederland

Met de ondertekening in januari 2024 door staatssecretaris voor Cultuur en Media (OCW) Gunay Uslu committeert Nederland zich aan het Verdrag van Faro. Nederland zal in de komende jaren onderzoeken hoe de initiatieven en participaties van Nederlandse erfgoedinstellingen het best kunnen worden gestimuleerd en gefaciliteerd. En volgt daarmee de Uitvoeringsagenda Faro.

Dit verdrag stelt dat iedereen mee moet kunnen doen met het bepalen, bewaren en doorgeven van erfgoed. In het bijzonder de provincie Gelderland. Want “Faro doen we samen”.

Voor de uitvoering is €6 miljoen beschikbaar gesteld voor de periode 2023-2025.

De Nederlandse tekst van dit verdrag en andere informatie over het Vedrag van Faro vind je op de website van de Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed.

Erfgoedbeheer: Erfgoedplatform Apeldoorn & Faro

De samenwerking van uiteenlopende organisaties in het Erfgoedplatform Apeldoorn stimuleert kruisbestuiving bij activiteiten rond cultureel erfgoed. Daardoor komt dit erfgoed in Apeldoorn meer tot leven. Professionals en vrijwilligers ondersteunen elkaar in het beheer van Apeldoorns cultureel erfgoed. Deze werkwijze sluit aan bij de opzet van Faro.

Erfgoedbeheer & Erfgoedbehoud heeft toekomst

De geschiedenis van je cultuur en je erfgoed leer je door die samen met elkaar te onderzoeken, te delen en vervolgens aan de volgende generatie(s) door te geven. Immers door je cultuur en erfgoed gezamenlijk te beheren en te behouden, heeft je cultuur en erfgoed toekomst.

Tot slot

Zuiderweg Erfgoed is via de Stichting Indisch Erfgoed en de Stichting Erfgoedplatform Apeldoorn aangesloten bij de Coöperatie Erfgoed Gelderland. Ze bezoekt activiteiten en volgt cursussen van het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland. Via Prikbord Faro is ze op de hoogte van aktiviteiten van Faro in Nederland. Ze volgt de voor haar van toepassing zijnde bijeenkomsten van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.